Vranjska gradska pesma - muzičko nasleđe za budućnost

Prostor Balkana, u samom srcu Starog kontinenta, oduvek je bio na meti osvajača, pre svega zbog svog položaja, a potom i zbog prirodnog bogatstva koje je predstavljalo dobru početnu bazu za razvoj jednog društva. I baš u srcu tog istog Balkana rađala se i srpska država. Grad Vranje, na krajnjem jugu srpskih teritorija, prisjedinjen je Kneževini Srbiji tek nakon oslobođenja od Turaka, tačnije posle Sanstefanskog sporazuma i Berlinskog kongresa. Ipak, Vranje se prvi put pominje 1093. godine u spisima vizantijske princeze, Ane Komnine. I samo na vatrometini i stalnom sudaru različitih civilizacija i kultura, do današnjih dana zadržalo je brojne osobenosti koje su proizašle iz bogatstva raznolikosti onih koji su bivstvovali na ovom prostoru.

 

Ono po čemu se Vranjanci posebno izdvajaju je stalna potreba da se neguju tradicija i duh starog Vranja. Tu potrebu iskazao je najpre, sada već najpoznatiji Vranjanac, Bora Stanković, verno oslikavajći vranjsku čaršiju u svojim delima, ljude i događaje, muku i sreću. Tako se i danas u gradu podno Pržara živo oseća žal za mlados', za davno prošlim vremenima. U tom i takvom miljeu gde je ,,nečista krv'' omča oko vrata, a tuga i bol su istovremeno i hrana i otrov, u drugoj polovini 19. veka rodila se vranjska gradska pesma. Melodija, koja svojim toplim, nežnim i melanholičnim tonovima peva o stvarnim likovima i događajima koji su se zbili u vranjskoj čaršiji, očuvala se do današnjih dana.

 

I kao takva, samo dve godine nakon što je Srbija ratifikovala Uneskovu Konvenciju o očuvanju nematerijalnog kulturnog nasleđa, 2012. godine, vranjska gradska pesma, na osnovu odluka Nacionalnog komiteta za nematerijalno kulturno nasleđe, našla se u Nacionalnom registru nematerijalnog kulturnog nasleđa Republike Srbije. Bio je to još jedan podstrek za Vranjance da nastave da neguju i prenose svoj melos na pokolenja, kako bi se vranjska gradska pesma otrgla od zaborava. I upravo zahvaljujući vranjskoj gradskoj pesmi već 2019. godine UNESKO je u okviru manifestacije obeležavanja Svetskog dana gradova, 31. oktobra, među 66 gradova sveta uvrstio i Vranje. UNESKO je grad Vranje prepoznao po autentičnom muzičkom nasleđu i specifičnom izrazu.

 

Vranjska gradska pesma nastala je u čaršiji, iz istinitih životnih priča, a peva o konkretnim mestima, ličnostima i događajima u samom gradu. Svojim, uglavnom setnim, tihim i mirnim stihovima, opisuje život, ličnosti, običaje i ljubavi koje su se rađale i nestajale, dok laganim i sporim ritmovima budi najdublja osećanja. Takođe, vranjska gradska pesma je specifična i prepoznatljiva po gospodskoj i mirnoj atmosferi u kojoj se peva, a spori ritmovi predstavljaju još jednu njenu posebnost. Da bi se vranjska pesma osetila na pravi način, veoma je važno kako se izvodi, da li je izvođač doživljava i da li je oseća, jer se samo tako slušaocima verodostojno može preneti poruka koju pesma nosi. Sa svojim stihovima ona predstavlja i jasan uvid ne samo u vranjsku gradsku kulturu, već i u karakterističan vranjski dijalekat, ambijent, arhitekturu, kao i tradicionalnu gradsku odeću, karakterističnu za Vranje i okolinu u drugoj polovini 19. i početkom 20. veka

 

U Vranju je bilo nekoliko vrsnih pesmopojaca, među kojima se izdvojila čuvena Stana Avramović Karaminga, koja je i autor nadaleko poznate pesme ,,Dimitrijo, sine Mitre'', koja peva o tragičnoj sudbini jedne vranjske porodice. Pevajući vranjske pesme proslavili su se Staniša Stošić i Vasilija Radojčić, a danas ih od zaborava čuvaju Čeda Marković, Branimir Stošić Kace, Ivana Tasić, etno sastav Izvor iz Vranja, kao i mnogi drugi koji vranjsku pesmu osećaju i sa puno poštovanja i ljubavi pevaju. Osim pesme ,,Dimitrijo, sine Mitre'' među najpoznatijim su i „Sadila moma lojze sa belo grojze”, „Magdo, mori, Magdo”, „Petlovi pojev, Morava dzmni”, „Kaži Suto, kaži dušo”, „Tolja amamdžija”.

 

Vranjska gradska pesma zadužila je Vranjance, ne samo time što je proglašena za nematerijalno kulturno blago i što se zahvaljujući njoj Vranje našlo na Uneskovoj Mreži kreativnih gradova sveta, već i što je još jedna potvrda identiteta Vranjanaca. A oni su joj se odužili najpre 2019. godine pokretanjem manifestacije pod nazivom ,,Vranjska gradska pesma'', a potom i objavljivanjem monografije ,,Vranjsko muzičko nasleđe'', u saradnji sa Zavodom za proučavanje kulturnog razvitka iz Beograda i republičkim Ministarstvom kulture i informisanja, uz autorski pečat etnomuzikologa Marije Vitas. Melos i estetika vranjske gradske pesme potvrdili su i već opšte poznatu karakteristiku Vranjanaca kao meraklija, otvorenog srca i dobre duše, vrsnih domaćina koji su uvek spremni da i svakog gosta dočekaju i ugoste onako kako najbolje znaju: bogatom trpezom i dobrom muzikom. Iskreno verujemo da će i generacije koje dolaze nastaviti da neguju i čuvaju ostavljeno nam kulturno nasleđe koje nas je i do sada oblikovalo i izdvojilo.